କୋକିଳ ଚଉତିଶା

ବିଦଗ୍ଧ କବି ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର

(ଓଡ଼ିଆ ରୀତିଯୁଗ ସାହିତ୍ୟର ଜଣେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ କବି । ତାଙ୍କର ଶ୍ରେଷ୍ଠ କୃତି ‘ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି’ । ରାଧାକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଓ ରୀତିଯୁଗୀୟ ଶୈଳୀରେ ଏହା ରଚିତ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥ ବ୍ୟତୀତ ‘ପ୍ରୀତି ଚିନ୍ତାମଣି’ ‘ସୁଲକ୍ଷଣା’ ‘ପ୍ରେମକଳା’ ‘ପ୍ରେମ ତରଙ୍ଗିଣୀ’ ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରନ୍ଥ ତାଙ୍କର ଅନବଦ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି । ଶୁଦ୍ଧା ଭକ୍ତିମାର୍ଗର କବି ଭାବେ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସେ । ତାଙ୍କର ଅନେକ ଚଉତିଶା ଆମେ ଦେଖୁଁ । ‘ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି’ ଗ୍ରନ୍ଥରେ କବି ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ, ଅପୂର୍ବ, ଅଲୌକିକ ତଥା ଅପ୍ରାକୃତ ପ୍ରେମ ଲୀଳାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

“ଅପ୍ରାକୃତ ପ୍ରେମ ମୂର୍ତ୍ତି ଜୟ ରାଧାହରି,

ଅବ୍ୟକ୍ତ ଲୀଳାକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କର ଅବତରି ।’’

କବିଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଉପମା, ଅଳଙ୍କାର ତଥା ଅର୍ଥର ଚମତ୍କାରିତା, ପଦ ଲାଳିତ୍ୟର ମଧୁର ସମନ୍ୱୟ ଘଟିଛି । ‘କୋକିଳ ଚଉତିଶା’ଟିରେ ନାୟକ, ନାୟିକା ପ୍ରେମ ବିରହ ଓ ମିଳନର ଚିତ୍ର ଫୁଟି ଉଠିଛି ।)

ଭାବାର୍ଥ- (୧-୭) ସ୍ୱାମୀ ବିଦେଶରେ । କମଳ ମୁଖୀ, ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଗୋରୀ ସ୍ତ୍ରୀ ପାଖରେ କୋକିଳକୁ ଦେଖି କୋହଭରା କଣ୍ଠରେ କହୁଛି- ରେ କୋକିଳ, ମୋର ବାର୍ତ୍ତା ଘେନି ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଅ । ଶୀଘ୍ର ମୋର ପ୍ରାଣବନ୍ଧୁଙ୍କୁ କହିବୁ, ମୁଁ ତାଙ୍କର ପରିଚାରିକା ହୋଇ କେତେ ସେବା କରିଛି । ତାଙ୍କ ପାଦତଳେ ମୁଁ ମୋର ମନକୁ ଢାଳି ଦେଇଛି । ଖେଳା ସମୟରୁ ଅଗଣିତ ଜୁହାର କରିଛି । ରତି ସମୟରେ ସେ ମୋତେ ଗାଢ଼ ଭାବେ ଭିଡି ଧରିଲେ ମୁଁ ତାଙ୍କ ହାତକୁ ଛିଞ୍ଚାଡ଼ି ଦିଏ । ସେଇ ଅପରାଧରୁ ସେ ମୋତେ ଛାଡ଼ି ବିଦେଶ ଚାଲିଗଲେ । ମୋ ଛାତିରେ ଦକା ରହିଗଲା । ବିଦେଶ ନ ଯିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ କେତେ ବୁଝାଇଲି ମାତ୍ର ପାରିଲି ନାହିଁ । ତାଙ୍କ ବିନା ଘଡ଼ିକୁ ଘଡ଼ି ମୋ ଜୀବନ ଚାଲିଯାଉଛି ଯେମିତି । ଭାବୁଛି ମୁଁ ଯେଉଁ ଦୋଷ କରିଛି, ତାକୁ ମନରେ ଧରିବେ ନାହିଁ ।

ରେ କୋକିଳ, ମୋ ପ୍ରାଣବନ୍ଧୁଙ୍କୁ କହିବୁ, ମୋତେ ମନରେ ନ୍ୟୂନ ଭାବି, ଦୁଃଖ ସାଗରରେ ଏବେ ଭସାଇ ଦେଲେ । କିମିତି ଏ ଶୋକ ସିନ୍ଧୁରୁ ପାରି ହେବି ଜାଣି ପାରୁନାହିଁ । କୌଣସି ଉପାୟ ଦେଖାଯାଉନାହିଁ । ଚତୁର ପଣ କରି କାନ୍ତ ମୋର ପାଖରୁ ଅନ୍ତର ହୋଇଗଲେ । ଏହା ମୁଁ ଜାଣି ପାରିଲି ନାହିଁ । ତାଙ୍କ ପାଦ ଧରି ବିଦେଶକୁ ଯିବା ପାଇଁ ମନା କରିଥା’ନ୍ତି । ଏବେ କପାଳ ଲିଖନ ନିତି ଭୋଗ କରୁଛି । ହୃଦୟରେ ତାଙ୍କର ଛନ୍ଦକପଟ ପୂରି ରହିଥିଲା, ମୋତେ ନ କହି ଚାଲିଗଲେ । ତା’ ପୂର୍ବରୁ ମୋତେ କନ୍ଦର୍ପ ହାତରେ ସମର୍ପି ଦେଲେ । ସେଥିପାଇଁ ମୁଁ କଷ୍ଟ ଭୋଗୁଛି । ସେ ଯଦି ମୋ ପାଖରେ ଥାଆନ୍ତେ, ଛାର ମଦନର ଶର ମୋର ବା କ’ଣ କରନ୍ତା ?

ଭାବାର୍ଥ- (୮-୧୫) ଲୋ କୋଇଲି, ଯେଉଁ ଦିନଠୁଁ ପିୟମୋର ମୋ ଠାରୁ ଦୂରେଇ ଗଲେଣି, ସେହି ଦିନଠୁଁ ଘର ଦ୍ୱାର ବିଷପରି ଲାଗୁଛି । ଜିଇଁବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହେଉନାହିଁ । ମନକୁ ଭରସା ବି ଆସୁନାହିଁ । ନାଥଙ୍କୁ ଯାଇ କହିବୁ, ମୋତେ ଆଉ ଆଶା କରନ୍ତୁ ନାହିଁ । ମୋ ପ୍ରାଣବନ୍ଧୁ ମୋତେ ଝୁରାଇ ମାରିବାକୁ ମନରେ ବିଚାର କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଝୁରି ଝୁରି ମୋ ତନୁ ଲତା ଝଡ଼ି ଗଲାଣି । ଚାଲିବାକୁ ମୋର ବଳ ପାଉନାହିଁ । ଚାଲିଲା ବେଳେ ଝୁଣ୍ଟିପଡ଼ି ତଳେ ପଡ଼ି ଯାଉଛି । ରେ ପିକ, ସେ ଗଲା ଦିନଠୁଁ ମୋର ଗାଧୁଆ ନାହିଁ । ଆଖିରୁ ଲୁହ ଧାରକୁ ବନ୍ଦ କରିପାରିନାହିଁ । ମୁଁ କି ଦୋଷ କରିଥିଲି ଯେ, ନିରାଶ କରି ମୋତେ ଚାଲିଗଲେ । ତାଙ୍କୁ ନ ଦେଖି ଆଖି ମୋର ଫୁଟିଯାଉଛି । ଟିକିଏ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ମୋତେ ପାଖରୁ ଅନ୍ତର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏବେ ସେ ଯାହା କଲେ, ମୁଁ ଭାବୁଛି, ତାଙ୍କ ହୃଦୟ ଟାଣ ପଥରରେ ଗଢ଼ା ହୋଇଛି । ମୁଁ ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷକୁ ବା ଡାଳକୁ ଆଶ୍ରା କଲି, ତାହା ଭାଙ୍ଗି ଯାଉଛି । ବିଧାତା କ’ଣ ବଡ଼ ପଣରେ ଟେକି ଦେଲା କି ?

ଲୋ କୋଇଲି, ତାଙ୍କ ବୋଲକୁ ମୁଁ କେବେ ହେଲେ ଅମାନ୍ୟ କରିନାହିଁ । ମୋର କି ଖରାପ କାମ ଦେଖିଲେ ଯେ, ମୋତେ ଛାଡ଼ି ଚାଲିଗଲେ । ବିଦେଶ ଯିବା କଥା ଆଗରୁ ସ୍ଥିର କରି ନ ଥିଲେ, ଠକ ଭଣ୍ଡିଲା ପରି କ’ଣ ସେ କାମ କଲେନି ? ମୁଁ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ କୋଳକୁ ଡଙ୍ଗା କରିଥିଲି । ଭାବିଥିଲି, ସେଥିରେ କାମସିନ୍ଧୁକୁ ପାର ହୋଇଯିବି; କିନ୍ତୁ ଡଙ୍ଗାଟିକୁ ଡଅଁର (ପାଣିଭଉଁରି) ମଧ୍ୟରେ ପକାଇ ଦେଲେ । ମୋତେ ମାରିବା ପାଇଁ ତିଳେ ମଧ୍ୟ ଡରିଲେ ନାହିଁ । ମୋର ଆଖି ଦୁଇଟି ଢାଙ୍କି ହୋଇ ଆସୁଛି । ରାତି କ’ଣ ଦିନ କ’ଣ ଜାଣିପାରୁନି । ସେ ବହୁତ ଦିନ ହେଲା ଗଲେଣି, ଜୀବନ ରକ୍ଷା ଔଷଧି ସେ ମୋର । ଅଳ୍ପ ମାତ୍ର ସିନ୍ଦୂର ରେଖା ଅଛି, କୋଳରେ ଅଳକା ଅଙ୍କୁଶ ପରି ହୋଇଛି । ମୋ ଅବସ୍ଥା ବଡ଼ ଦୟନୀୟ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୬-୨୩) ଲୋ କୋଇଲି, ତଳ୍ପ (ଶଯ୍ୟ) ମୋତେ ଆଉ ରୁଚୁନାହିଁ । ପତ୍ର ଶଯ୍ୟକୁ ଆଶ୍ରା କରିଛି । ଚନ୍ଦ୍ରକିରଣ ମୋତେ ଗରମ ଲାଗୁଛି, କୋଇଲିର ସ୍ଵନ ମୋତେ କଷ୍ଟ ଦେଉଛି । ଚନ୍ଦ୍ର, ଚନ୍ଦନ ସବୁ ଗରମ ଲାଗୁଛି । ରେ ପିକ, ଥରେ ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ଶ୍ରୀମୁଖ ଦେଖ, କାମ ଶରକୁ ଥରାଇ ଦେଉଛି । ତାଙ୍କ ଦେହ ଥକିଲା ପରି ହୋଇଗଲାଣି । ସ୍ଥାଣୁ (ଥାଣୁ) ପ୍ରାୟ ହେଲାଣି-। କାମ ତା’ ହାତରେ ଶରଧରି ଦଣ୍ଡ ଦେଉଛି । ଦମ୍ଭ ତୁଟି ଯାଉଛି, ପ୍ରାଣ ଯେମିତି ଚାଲି ଯାଉଛି । ଗଣ୍ଡ (ଗାଲ) ଦେଶ ଭୟରେ ଥରିଲାଣି । ଦଣ୍ଡ ଦଣ୍ଡକ ରହି କାନ୍ତ ମୋର ଦଣ୍ଡ ଦେଉଛନ୍ତି-କି ?

ରେ ପିକ ସେ ମୋ ଜୀବଧନ, ମୋ ପ୍ରାଣ ସଙ୍ଗୀ, ତାଙ୍କର ଡାକିବା ଭଙ୍ଗୀ ଚମତ୍କାର । ସେ ସବୁ ମନେ ପଡ଼ିଲେ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ରହୁନାହିଁ । ଏମିତି ସମୟରେ ପାପୀ ମଦନ ବାଣ ଦେଖାଇ ଧମକାଉଛି । ଗ୍ରୀଷ୍ଟ କାଳ ପରେ ମୋ କାନ୍ତ ଯେତେବେଳେ ଫେରି ଆସିବେ, ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ପାଦତଳେ ପୂଜା କରି ତରୁଣ ଛେଳିଟିଏ ତାଙ୍କୁ ବଳି ଦେବି । ନାମ ସ୍ମରଣ କରି କାନ୍ତଙ୍କ ସହିତ କେଳି କରନ୍ତି । ରେ କୋକିଳ, ମୋ ପ୍ରାଣବନ୍ଧୁ ମୋତେ ଆଦର କରି କୋଳରେ ବସାଉଥିଲେ, ଏବେ ପର ପ୍ରାୟ କରି ପାସୋରି ଦେଲେ । ମୋ ଯୌବନ ସରି ସରି ଯାଉଛି, ପିନ୍ଧା ବସନ ସବୁ ପର୍ବତ ପରି ଭାରି ଭାରି ଲାଗୁଛି । ରେ ପିକ, ମୋର ସବୁ ଫନ୍ଦା ବୁଡ଼ି ଯାଉଛି । ସେଠାରୁ ଫେରି ଆସି ମୋ ସନ୍ଦେହ ଦୂର କରିବୁ । ମୋର କଠିନ ହୃଦୟ ଫାଟି ଯାଉଛି । ଫଟା କପାଳ ମୋର । ସତେ କ’ଣ ମୋତେ ଭଲ ଫଳ ମିଳିବ । ଯାହା ଭାବୁଛି, ପାଇବି ? ରେ ପିକ, ମୋ କାନ୍ତ ମୋତେ କେତେ ଆଦର କରୁ ନ ଥିଲେ ? ବଳାଇ କରି କେତେ କଥା କହନ୍ତି, ହେଲେ ମୂର୍ଖ ପଣରେ ତାଙ୍କ କଥାକୁ ମାନୁ ନ ଥିଲି । ତାଙ୍କ କ୍ଷମା ପାଇବାକୁ ମୁଁ ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । କାନ୍ତ ମୋର ଏବେ କେଉଁଠି ରହିଛନ୍ତି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୪-୨୮) ରେ ପିକ, ରତିକ୍ରୀଡ଼ା ପରେ ତାଙ୍କର ଶ୍ରମଝାଳ ବହେ । ସେ କପାଳରୁ ତାକୁ ପୋଛି ମୋତେ କୋଳ କରନ୍ତି । ରେ ପିକ ତାଙ୍କୁ କହିବ, ସେ ସୁଖ ଏବେ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଛି । ତାଙ୍କ ଭାବନାରେ ଏ ଜୀବନ ଚାଲିଯିବ । ମୋ ହାତରୁ ନାଟିକା ଛାଡ଼ି ଛାଡ଼ି ଯାଉଛି-। ସେ ତାଙ୍କ ହାତରେ ଟୀକା ଆଣି ମୋ ମୁଣ୍ଡରେ ଦିଅନ୍ତୁ । ଗଙ୍ଗଶିଉଳି ମଉଳି ଗଲା ପରି କନ୍ଦର୍ପ ଶରରେ ମୋ ଦେହ ଝାଉଁଳି ଗଲାଣି । ଜୀବନ ଯିବା ମୋର ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଗଲାଣି । ଯାହା ଏବେ ନିଶ୍ଵାସ ଟିକକ ଯିବା ଆସିବା କରୁଛି । ତାହା ଯେତେବେଳେ କଣ୍ଠରେ ଅଟକି ଯିବ, ସେତେବେଳେ ମୋ ଜୀବନ ଚାଲିଯିବ । ମୋତେ କ’ଣ ଆଉ ପାଇବେ ?

ରେ ପିକ, ନିଶ୍ୱାସ ରହି ପିଣ୍ଡଟି ମୋର ରହୁ । ରାତିକ ଯୁଗ ହେଉଛି । ରସିକମଣି ଚିତ୍ତ ଆହ୍ଲାଦକାରୀ ରସିକ ନାଗରଙ୍କ ସୁଖ ଦେଖିଲା ପରେ ଜୀବନଟା ପିଣ୍ଡରୁ ବାହାରିଯାଉ । ସୁନ୍ଦରତାରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ପଦ୍ମରେ ଲୋଭ କରି ମଧୁପ ଆସିଲେ ମନ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଃଖ ସବୁ ଦୂର ହୋଇଯିବ । ରେ ପିକ, ତାଙ୍କୁ ଭେଟି କରି କହିବ, ଲଲାଟରେ ଲେଖା ହୋଇଥିବା ସୁଖକୁ ମୁଁ ପାଇବି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୯-୩୪) ରେ ପିକ, କାନ୍ତଙ୍କ କଥା ବାରମ୍ବାର ମନେ ପଡ଼ୁଛି । ମୁଁ ବେଣୀ ସଜାଡ଼ିବା ବେଳେ ନାଗରବର ପଛରୁ ଆସି ମୋତେ ବନ୍ଧୁ ବୋଲି ଡାକନ୍ତି । କନ୍ଦର୍ପ ମୋର ଛାତିକୁ ପଞ୍ଚବାଣ ବିନ୍ଧୁଛି । ମୋ ମତିକୁ ବାଇ କରି ଦେଇଛି । ଶୋଭା ଲୋଭା ସେ, ଚତୁର ମୁକୁଟମଣି, ସ୍ନେହରେ ମୋତେ ଇଙ୍ଗିତବାଣୀ କହନ୍ତି । ମୋ ସୁଖସାଗରକୁ ଉଛୁଳାଇ ମୋ ପ୍ରାଣନାଥ ବିଦେଶ ଚାଲିଗଲେ । ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜିବା, ଶଙ୍କରଙ୍କୁ ପୂଜାଇବା, ଶରୀର ଭାବନାରେ କ୍ଷୀଣ ହେବା, ହାତର କଙ୍କଣ ଶବ୍ଦ ଶୁଣିଲେ ମନେ ହେଉଛି ନାଥ ଆସିବେ ପରା । ରେ କୋକିଳ, ତାଙ୍କ ପାଦ ତଳେ ଶରଣ ପଶିବା କଥା ସବୁ ପ୍ରାଣବନ୍ଧୁଙ୍କ ଆଗରେ କହିବୁ । ତୋତେ ମୋର ସହସ୍ରବାର ରାଣ । ତୋ ବିନା ଏ ସଂସାରରେ ମୋର କେହି ସାହା ନାହିଁ ।

ରେ ପିକ, ତୁ ତାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରିବା ସନ୍ତକ ସ୍ୱରୂପ ନାଥଙ୍କର ହସ୍ତାକ୍ଷର ଆଣିବୁ । ତାକୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଆସିବୁ । କନ୍ଦର୍ପ କାନ୍ତଙ୍କୁ ବେଦନା ଦେବା ସହ ନାମକୁ ମାତ୍ର ଉପହାର ସ୍ୱରୂପ ହାର ଦେଇଛି । ଏହା ଶୁଣି କୋକିଳ କ୍ଷଣେ କାଳ ରହି ବିସ୍ମୟ ଚିତ୍ତରେ କ୍ଷମାନିଧିଙ୍କ ଚରଣ ତଳେ ତୁରନ୍ତ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲା । ପ୍ରିୟାର ମନରେ ଆଶା ବଢ଼ାଇ କୋକିଳ ନାଗର ପାଶକୁ ଗମନ କଲା ।